Αθήνα, Σεπτέμβριος 2009 – Για την αλλαγή μοντέλου διακυβέρνησης

ΝΑ ΞΑΝΑΒΡΟΥΜΕ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ,

ΝΑ ΣΥΝΔΕΣΟΥΜΕ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΜΕ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ, ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΦΟΡΕΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

(Σχέδιο Διαβούλευσης των Οικολόγων Πράσινων)

Η δημοκρατία που έχουμε σήμερα δεν είναι αρκετή. Το συγκεντρωτικό κράτος , η  παντοδυναμία του πρωθυπουργού, η κομματική νομή της εξουσίας και το έλλειμμα αξιοπιστίας των κομμάτων, οι κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες που διασφαλίζουν την ψήφιση οποιουδήποτε νομοσχεδίου, η αίσθηση των πολιτών ότι ελάχιστα επηρεάζουν τις εξελίξεις, συγκροτούν ένα ξεπερασμένο πολιτικό σύστημα που έχει δείξει τα όριά του. Όλα αυτά θέτουν την Κοινωνία των Πολιτών, παθητική, στο περιθώριο.

Κόμματα και πολιτικοί έχουν κάνει ό,τι μπορούσαν για να χάσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών, η διαφθορά γενικεύεται, η συζήτηση εστιάζεται στα πρόσωπα αντί για τις πολιτικές, ενώ η ζημιά από τις μονοκομματικές κυβερνήσεις και τη νομή της εξουσίας είναι πια αδιαμφισβήτητη.

Οι Οικολόγοι Πράσινοι δίνουμε στη διακυβέρνηση μια έννοια ριζικά διαφορετική: για μας διακυβέρνηση σημαίνει τη διαμόρφωση ευρύτερα αποδεκτών στόχων και το  συντονισμό για την προώθησή τους. Μια τέτοια αντίληψη απαιτεί ριζικές αλλαγές και καινοτομίες όχι μόνο στις προτεραιότητες και στις πολιτικές, αλλά πρωτίστως στους ίδιους τους πολιτικούς θεσμούς.

1. Δημοψηφίσματα και νομοθετικές πρωτοβουλίες πολιτών: η κοινωνία, πραγματικός φορέας εξουσίας

Η εκλογική ετυμηγορία δεν είναι λευκή επιταγή γι’ αυτούς που θα σχηματίσουν κυβέρνηση. Οι πολίτες δικαιούνται να έχουν λόγο σε όλη τη διάρκεια της τετραετίας για τις πολιτικές που υιοθετούνται.

Από τα δημοψηφίσματα είναι λογικό να εξαιρούνται μόνο ό,τι προσκρούει στο σύνταγμα. Τέτοιες περιπτώσεις είναι κυρίως τα θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπου η πλειοψηφία δε δικαιούται να περιορίζει τα δικαιώματα των μειοψηφιών.

Τα δημοψηφίσματα καταδικάζονται σε ασφυξία από το σημερινό σύνταγμα (που απαιτεί ειδικό νόμο με απόλυτη πλειοψηφία των βουλευτών). Χαρακτηριστικό είναι ότι στη χώρα μας έχει να γίνει δημοψήφισμα από το … 1974.

Θεωρούμε απαραίτητη την αναθεώρηση της συνταγματικής διάταξης, ώστε να μπορεί να προκηρυχθεί δημοψήφισμα και με πρωτοβουλία πολιτών, όταν το ζητά με την υπογραφή του το 2,5-3% του εκλογικού σώματος και η πρόταση δεν προσκρούει στο Σύνταγμα. Εκτός δημοψηφισμάτων μένουν θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και θέματα αλλαγής της μορφής του πολιτεύματος. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζονται τα θέματα εξωτερικής πολιτικής, όπου τα δημοψηφίσματα είναι εύλογο να αφορούν μόνο την κύρωση διεθνών συμφωνιών.

Ως άμεση μεταβατική πρόταση, μέχρι την επόμενη συνταγματική αναθεώρηση, ζητάμε από τα κόμματα να δεσμευτούν άμεσα:

• Ότι η πιλοτική εφαρμογή του θεσμού μπορεί να ξεκινήσει από το ακυρωτικό δημοψήφισμα, που θέτει στην κρίση των πολιτών νόμους ήδη ψηφισμένους από τη Βουλή πριν ακόμη κυρωθούν από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.
• Ότι θα υπερψηφίζουν στη Βουλή κάθε πρόταση ακυρωτικού δημοψηφίσματος εφόσον που συνοδεύεται από τις υπογραφές του 2,5-3% των πολιτών και δεν προσκρούει σε διατάξεις του Συντάγματος. Σε περίπτωση αμφισβητήσεων, η συνταγματικότητα θα κρίνεται από το Συμβούλιο της Επικρατείας.
• Ότι η ενημέρωση των πολιτών για τις δύο απόψεις που τίθενται σε δημοψήφισμα, θα είναι πλήρης και ισότιμη.
• Ότι θα περιλάβουν στη νομοθεσία για την αυτοδιοίκηση αντίστοιχες διατάξεις για τοπικά δημοψηφίσματα με πρωτοβουλία πολιτών για θέματα της αρμοδιότητάς της.
• Ότι θα συζητούν στη Βουλή κάθε πρόταση νόμου που θα υπογράφεται από 100.000 πολίτες και δεν είναι αντίθετη στο Σύνταγμα, έστω και αν δεν κατατίθεται από βουλευτή.

2. Αποκέντρωση, με ουσιαστική αυτοδιοίκηση στις περιφέρειες

Οι ελληνικές περιφέρειες είναι ίσως οι μόνες στην Ευρώπη που αποτελούν απλές διοικητικές υποδιαιρέσεις και όχι πολιτικές οντότητες. Η κατάσταση αυτή συμφέρει την κεντρική εξουσία, που διορίζει η ίδια δικούς της περιφερειάρχες, περιορίζει όμως σοβαρά τη δημοκρατία.

Η καθιέρωση της αυτοδιοίκησης των περιφερειών αποτελεί ιστορική ευκαιρία να προχωρήσει επιτέλους η αποκέντρωση, αλλά και να δοκιμαστούν σε νέο έδαφος καινούργιοι θεσμοί, αποφεύγοντας όσα βαραίνουν σήμερα τόσο την κεντρική εξουσία όσο και τους δήμους ή τις νομαρχίες:

• Αρμοδιότητες τουλάχιστο το ελάχιστο που ισχύει ήδη στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης των 15. Δυνατότητες να διεκδικούν απευθείας προγράμματα και κονδύλια από την Ε.Ε.
• Εκλογή των περιφερειακών συμβουλίων με απλή αναλογική, ψηφοδέλτια χωρίς υποχρεωτικό επικεφαλής, μετεκλογικές συνεργασίες σε προγραμματική βάση, και έμμεση εκλογή του επικεφαλής της περιφέρειας από το περιφερειακό συμβούλιο.
• Θεσμοί δημοψηφισμάτων και νομοθετικών πρωτοβουλιών πολιτών, για τις τοπικές αρμοδιότητες, αντίστοιχοι με αυτούς που προτείνουμε για την κεντρική εξουσία.
• Οικονομική αυτοδυναμία, με μέρος των δημόσιων εσόδων να παραμένει στην περιφέρεια όπου εισπράχθηκε, και ένα ακόμη μέρος να αναδιανέμεται μεταξύ του συνόλου των περιφερειών για τον περιορισμό των μεταξύ τους  ανισοτήτων.
• Θεσμοί ανοικτής διαβούλευσης για τα περιβαλλοντικά ζητήματα και τη διαχείριση των φυσικών πόρων, όπως «κοινοβούλια νερού σε επίπεδο  υδρολογικής λεκάνης» ή «φόρουμ ακτών».

Ανάλογες ρυθμίσεις προτείνουμε και για την αυτοδιοίκηση σε επίπεδο δήμου ή νομαρχίας, ώστε να ξεφύγουμε από τη λογική του «τοπικού άρχοντα» και της αδιαφάνειας που δημιουργεί η παντοδυναμία του.

3. Δημοκρατικό εκλογικό σύστημα.

Η απλή αναλογική είναι το μόνο σύστημα που κατοχυρώνει την ισότητα της ψήφου των πολιτών. Την καθιέρωσή της χρειάζεται όμως να συνοδεύουν συνολικότερες αλλαγές, ώστε να ξεφύγουμε από τη σημερινή κατάσταση όπου τα πάντα περιστρέφονται, τυπικά τουλάχιστον, γύρω από τις αποφάσεις του πρωθυπουργού. Κρίσιμο στοιχείο δεν είναι μόνο οι προβλέψεις του εκλογικού νόμου, αλλά και η ανάπτυξη κουλτούρας συνεργασιών σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.

• Αλλαγή εκλογικού νόμου με καθιέρωση απλής αναλογικής.
• Κατάργηση του ορίου εισόδου στη Βουλή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
• Διάλογος, με συμμετοχή και των ίδιων των νέων, για τη σκοπιμότητα να δοθεί δικαίωμα ψήφου από τα 16 χρόνια.
• Αναζήτηση τρόπων για περιορισμό του «κόστους της πολιτικής»: μικρότερες εκλογικές περιφέρειες και διερεύνηση δυνατοτήτων να αντικατασταθεί ο σταυρός προτίμησης με άλλες δημοκρατικές ρυθμίσεις χωρίς να ενισχυθεί η εξουσία των κομματικών μηχανισμών.
• Περιορισμένος αριθμός συνεχόμενων θητειών σε όλα τα αξιώματα.
• Δυνατότητα ψήφου και στους πολίτες που κατοικούν στο εξωτερικό.
• Πρόβλεψη να μένουν κενές οι έδρες που αντιστοιχούν στα λευκά ψηφοδέλτια.
• Διαφάνεια στις δαπάνες και την περιουσιακή κατάσταση των πολιτικών, με υποχρεωτική ανάρτηση όλων των δηλώσεων «πόθεν έσχες» στο διαδίκτυο. Υποχρεωτική αιτιολόγηση των οικονομικών πόρων για την απόκτηση κάθε νέου περιουσιακού στοιχείου.

4. Διαφανής και ανοικτή νομοθετική διαδικασία

Η διαμόρφωση της νομοθεσίας αποτελεί σήμερα άτυπο προνόμιο της κυβέρνησης, που διασφαλίζεται μέσα από τις μονοκομματικές κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες και την κομματική πειθαρχία των βουλευτών. Παραβιάζει όλους τους  κανόνες της δημοκρατίας για τη διάκριση και εξισορρόπηση των εξουσιών, κάνει τους πολίτες να αισθάνονται αδύναμοι απέναντι στην αυθαιρεσία του κράτους, και οριοθετείται μόνο από τον έλεγχο των δικαστηρίων για τη συνταγματικότητα των νόμων.

Το λιγότερο που μπορούμε να ζητήσουμε, είναι μια διαδικασία ανοικτής διαβούλευσης, αντίστοιχη με αυτή που ακολουθείται για την ευρωπαϊκή νομοθεσία.

• Καταρχή συζήτηση για τη σκοπιμότητα κάθε νομοθετικής παρέμβασης και για τις  κατευθύνσεις που θα πρέπει να ακολουθεί.
• Κατάθεση του αρχικού νομοσχεδίου και πρώτη συζήτησή του.
• Δεύτερη συζήτηση, σε κάποια χρονική απόσταση, και τελική ψήφιση από τη Βουλή.
• Διαβούλευση σε όλα τα στάδια με τους κοινωνικούς φορείς που θα το ζητήσουν, αλλά και δυνατότητα σε κάθε πολίτη να καταθέτει παρατηρήσεις και προτάσεις από το Διαδίκτυο.
• Δυνατότητα για νομοθετικές πρωτοβουλίες όχι μόνο από την κυβέρνηση και τα κοινοβουλευτικά κόμματα της αντιπολίτευσης, αλλά και από τους ίδιους τους πολίτες με συλλογή υπογραφών: κάθε πρόταση νόμου που συνοδεύεται από υπογραφές του 1% των πολιτών υποχρεώνει τη Βουλή σε διαβούλευση και συζήτηση.

Κλειδί για όλα αυτά είναι φυσικά το τέλος των αυτοδυναμιών, που επιτρέπουν σήμερα την ψήφιση οποιουδήποτε νομοσχεδίου, αλλά και η ανάδυση πολιτικών δυνάμεων διατεθειμένων για συνεργασίες σε επιμέρους νομοθετικές προτάσεις ακόμη και όταν βρίσκονται στην αντιπολίτευση.

5. Ισχυρή περιβαλλοντική διακυβέρνηση

Η δημιουργία ανεξάρτητου Υπουργείου Περιβάλλοντος έχει ιδιαίτερο συμβολικό βάρος, αλλά δεν είναι αρκετή. Βασικό μας ζητούμενο είναι η διάσταση της βιωσιμότητας να αποκτήσει κεντρικό ρόλο στις πολιτικές όλων των υπουργείων.

Κρίσιμο ρόλο, πέρα από την πολιτική βούληση, παίζουν επίσης:

• Ο διάλογος για τις αρμοδιότητες ενός Υπουργείου Περιβάλλοντος, ιδιαίτερα σε θέματα όπως η δασική πολιτική, η χωροταξία και η ενέργεια.
• Η δημιουργία αποτελεσματικών μηχανισμών εφαρμογής της περιβαλλοντικής πολιτικής.
• Η πλαισίωσή του από δραστήριες Ανεξάρτητες Αρχές, όπως μια Εθνική Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη και μια Εθνική Επιτροπή για την Προστασία του Κλίματος, με αποστολή τη διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους και την κατάθεση εισηγήσεων.

6. Όρια στην αυθαιρεσία των κυβερνήσεων

Για μας Κράτος Δικαίου δεν είναι ο εξωραϊσμός της εξουσίας αλλά η οριοθέτησή της. Η δικαιοδοσία των κυβερνήσεων οφείλει να σταματά εκεί που αρχίζουν οι εγγυήσεις για τα δικαιώματα των πολιτών.

• Οι Ανεξάρτητες Αρχές χρειάζεται να γίνουν σεβαστές και να ενισχυθούν, ιδιαίτερα εκεί όπου έχουν αμφισβητηθεί από την κεντρική εξουσία, όπως στην προστασία των προσωπικών δεδομένων και στο ξέπλυμα του βρώμικου χρήματος. Νέες Ανεξάρτητες Αρχές είναι πιθανόν απαραίτητες σε τομείς όπως η κατεδάφιση των αυθαιρέτων.
• Η υπηρεσιακή ανεξαρτησία της Δημόσιας Διοίκησης χρειάζεται να θωρακιστεί. Αποστολή της είναι να διασφαλίζει τη συνέχεια του κράτους και υπηρετεί, όχι πρόσωπα, αλλά δημόσιες πολιτικές που χαράσσονται νόμιμα και δημοκρατικά.
• Αλλαγή της νομοθεσίας περί ευθύνης υπουργών, ώστε να σταματήσει η ασυλία που παρέχει στην πράξη το σημερινό καθεστώς. Άμεση πολιτική δέσμευση των κομμάτων ότι με την ψήφο τους θα διευκολύνουν τη δικαστική διερεύνηση τέτοιων υποθέσεων.
• Η διαφάνεια στη λειτουργία της διοίκησης αποτελεί βασικό δικαίωμα των πολιτών. Όλες οι αποφάσεις και τα πρακτικά δημόσιων αρχών και οργανισμών, θα πρέπει να δημοσιοποιούνται στο διαδίκτυο και να είναι προσβάσιμα σε όλους.
• Οι προμήθειες του ευρύτερου δημόσιου τομέα, χρειάζεται να ελέγχονται από ιδιαίτερη ανεξάρτητη αρχή. Τα μέλη των επιτροπών αξιολόγησης των προσφορών, θα πρέπει να επιλέγονται κάθε φορά με κλήρωση από καταλόγους εμπειρογνωμόνων, όπως γίνεται με τους ενόρκους.
• Η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης υπονομεύεται σοβαρά όσο η ηγεσία της επιλέγεται από τον εκάστοτε υπουργό. Πέρα από το αυτοδιοίκητο της Δικαιοσύνης, επιδιώκουμε πρόσθετες εγγυήσεις για τους δικαστικούς με οριοθέτηση των εξουσιών του εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, αντικειμενικά κριτήρια για τις προαγωγές και διασφαλίσεις στα θέματα των μεταθέσεων.
• Η κατάργηση του κομματικού κράτους και του πελατειακού πλαισίου, απαιτεί σοβαρούς θεσμικούς φραγμούς στους διορισμούς σε μετακλητές κρατικές θέσεις ευθύνης. Το κύριο είναι βέβαια να μην καλύπτονται οι θέσεις αυτές με  κριτήρια κομματικής αφοσίωσης, σημαντικό όμως είναι να συζητηθεί και η θέσπιση ανώτατου ορίου (ενδεικτικά 90% σε πρώτη φάση) στις αντικαταστάσεις προσώπων μετά από κάθε κυβερνητική αλλαγή.
• Οι πελατειακοί διορισμοί τυπικά απαγορεύονται, στην πράξη όμως παρακάμπτονται με τη διαρκή δημιουργία συμβασιούχων που εγκλωβίζονται σε διαρκή ομηρία. Θα άξιζε να αναζητηθούν δικλείδες ώστε να προσλαμβάνονται συμβασιούχοι μόνο σε αποδεδειγμένα προσωρινές και έκτακτες ανάγκες, και οι ανάγκες αυτές να μη μπορούν να ξεπερνούν   συγκεκριμένο μικρό ποσοστό (ενδεικτικά, μέχρι 10%) των αντίστοιχων προσλήψεων με την κανονική διαδικασία του ΑΣΕΠ.

Οι προτάσεις αυτές αποτελούν για μας σχέδιο διαβούλευσης και όχι τελειωτικές θέσεις. Τις καταθέτουμε σε ευρύτερο δημόσιο διάλογο και ελπίζουμε ότι κάποιες από αυτές θα ανοίξουν δρόμους και για άμεσες αλλαγές.

Το σίγουρο πάντως είναι ότι η χώρα δεν αντέχει άλλη λευκή επιταγή σε κανέναν. Χρειαζόμαστε όχι απλώς αλλαγή κυβέρνησης, αλλά ριζική αλλαγή πορείας και τρόπου διακυβέρνησης.

(το κείμενο αυτό αποτελεί εισήγηση προς το Πανελλαδικό Συμβούλιο των Οικολόγων Πράσινων και θα οριστικοποιηθεί μετά τις εκλογές της 4/10/09)